تعلیم و تربیت پویا و خلاق

جهان علمی و اجتماعی ما، پُر از مسائلی است که برای حلّ آنها نیاز به روش‌های جدید داریم. با توجه به وضعیتی که در جهان پیچیده و پُرشتاب به وجود آمده است و با پیدایش نیازهای مادی و معنوی جدید، تجدید نظر در روش‌های تربیتی و نظام تعلیم و تربیت، ضرورتی حیاتی پیدا کرده است. پژوهش‌های متعدد نشان داده است که خلاقیت در انسان به معنای پویائی، ابداع، نوآوری، ابتکار و بازسازی مجدد (بودو، 1358) در تمام ابعاد با شدّت و ضعف «بالقوه» و «پرورش­پذیر» وجود دارد. بنابراین یک نظام تربیتی که پرورش خلاقیت را یکی از اهداف خود قرار داده است، باید از روش­هایی استفاده کند که باعث پرورش خلاقیت گردند:

الف) روش­های پویا و ایستا: پژوهش­گران، جامعه‌شناسان و کارشناسان تعلیم و تربیت، روش‌های تربیتی «پویا» را (در مقابل روش­های «ایستا») در پرورش خلاقیت، عاملی بسیار اساسی و مهم می‌دانند. (نلر، 1369). در روش­های تربیتی پویا، نظام تربیتی در پی رشد دائمی فرد و جامعه است در حالی که در نظام تربیتی «ایستا» هدف، حفظ فرد و جامعه، آن­چنانکه هستند، می‌باشد. در یک نظام آموزش و پرورش پویا، هدف، کشف پرورش استعدادها، به­ویژه استعدادهای خلاق انسان است. چنین نظامی متعهد است که شرایطی فراهم سازد تا فرد و جامعه از سلامت و کارائی بیش­تری برخوردار شوند. این در حالی است که یک نظام تربیتی «ایستا» به دنبال این است که استعدادهای افراد را در قالب­های موجود شکل دهد.

پژوهش­ها نشان داده­اند که افراد پرورش‌دهند? پویائی و خلاقیت، در برقراری ارتباط و آموزش از روش­های خاصّی استفاده می‌کنند. این افراد غالباً «ارتباطی پویا و خلاق» با یادگیرندگان برقرار می‌سازند بدین نحو که:

1-  کنجکاوی را به صورت­های مختلف در آنها تقویت و پایدار می‌کنند.

2-  آنها را از راه‌های مختلف به پیدا کردن راه حل‌های جدید تشویق می‌کنند.

3-  «پیش­قدمی» و «خودجوشی» را در آنها تقویت و تثبیت می‌کنند.

4-  اعتماد به نفس و احترام به خود را در آنها پرورش می‌دهند.

5-  استقلال و آزادی لازم را برای انجام فعالیت­های منطقی و تجربی در اختیارشان می‌گذارند. (شهر آرای، مهرناز1381:93)

در کنار این اقدامات، یک نظام تعلیم و تربیت پویا در ارتباط عاطفی- آموزشی از روش­های زیر استفاده می‌کنند:

ب) تشویق پویائی و خلاقیت: پژوهش­های انجام شده نشان داده است که افراد پروش­دهند? پویائی و خلاقیت، در کنار نگرش مثبتی که نسبت به پویائی و خلاقیت دارند، ارتباط عاطفی عمیق­تری با یادگیرندگان برقرار می‌سازند و همین موجب تقویت روحی? جست­وجوگری آنها می‌گردد.

پ) استفاده از حواس: پرورش‌دهندگان خلاقیت، تا زمانی که یادگیرندگان به «تفکر انتزاعی» نرسیده‌اند، به پرورش حواس و استفاده از آنها توجه خاصّی دارند. آنها یادگیرندگان را به مشاهد? طبیعت و پدیده‌های طبیعی تشویق می‌کنند و استفاده از وسایل کمک­آموزشی سمعی و بصری را به مخاطبین توصیه می‌کنند.

ت) استفاده از روش بحث و گفت­وگو: در یک نظام تربیتی پویا و خلاق، سخنان خودجوش، گفت­وگوهای آزاد و متفاوت که نیاز به داد و ستد اجتماعی دارد، اهمیت فراوانی دارد. این افراد درس را با مطرح کردن سئوالات آموزشی که فراگیر را به تفکّر وادار می‌سازد، شروع می‌کنند.

ث) فراهم آوردن فعالیت­های مبتنی بر تجربه: معتقدان به تفکّر خلاق بر این باورند که امکان «تجربه و آزمایش کردن» را به فراگیر دهند و خطاهای آنان را به عنوان فرایندی آموزنده در مسیر یادگیری می‌پذیرند و آنها را با سرزنش دلسرد نمی­کنند.

ج) استفاده از روش تدریس «شاگرد­محور»: در پژوهشی که دربار? خصوصیات معلمان خلاق انجام شد، بسیاری از معلمان پرورش­دهند? خلاقیت بر این باورند که «دانستن یک فرایند است، نه یک نتیجه». این معلمان مخالفت خود را با روش تدریس «معلم­محور» که عمدتاً  بر تقلید و انتقال اطلاعات قالبی و از پیش طرح شده است، اعلام کردند. (همان منبع، ص95)

چ) «سیّال­سازی» یا «کنکاش ذهنی»: در این روش به یادگیرندگان فرصت می‌دهند تا در جوّی آرام، به طور عمیق فکر کنند و بعد از در نظر گرفتن عوامل و جوانب مختلف، موضوع یا مسئله و جواب یا نظر خود را آزادانه مطرح کنند و سپس تأملی معقول و منطقی به گونه‌ای که ارزیابی مانع ارائ? آزاد نظرات و افکار نشود، مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرند.

ح) استفاده از «تفکّر واگرا» به جای استفاده از «تفکّر هم­گرا»: پژوهش­های زیادی نشان داده‌اند که متصدّیان امر آموزش، از «تفکّر واگرا» استفاده می‌کنند. در این نوع تفکّر که آن را «تفکّر آفریننده» نیز می‌نامند، تعداد و تنوع جواب­ها مورد نظر است و یادگیرنده به دنبال کشف روابط جدید بین پدیده‌ها است. روابطی که به طور معمول نامربوط و نامتجانس ترکیب شده‌اند. اما در «تفکّر هم­گرا» یادگیرنده در چارچوب داده‌های معیّن و از پیش تعیین­شده به بررسی می‌پردازد و از بین جواب­ها یکی را انتخاب می‌کند.

خ) توجه به تفاوت­های فردی یادگیرندگان: مطالعات مختلفی نشان داده است که افراد پرورش‌دهنده که یک نظام پروش‌دهنده خلاقیت به تفاوت­های فردی یادگیرندگان در ابعاد مختلف پرورشی و آموزشی توجه خاصّی دارند و در نتیجه، انتظار «هم­نوائی» نیز در این­گونه نظام‌ها کم­تر است. آنها نه تنها هم­نوائی را تأئید نمی‌کنند، بلکه توجه خاصّی به فردیت و منحصر به فرد بودن هر یک از فراگیران دارند، از این­رو روش­های آموزشی خود را با روان­شناسی تحوّل جسمانی ـ روانی و وضعیت اجتماعی و فرهنگی تطبیق می‌دهند.

د) روش ادار? کلاس: یک نظام تعلیم و تربیت پویا و معتقد به خلاقیت، کلاس را به عنوان یک اجتماع کار، با تفاوت کار فردی و گروهی رهبری می‌کند تا ضمن برقراری «آزادی» معقول، هرج و مرج پیش نیاید.

نتیجه‌گیری:

با بررسی نظام­های مختلف روان‌شناسی- تربیتی متوجه می‌شویم که هم? نظام‌هایی که خلاقیت را مورد بررسی و کنکاش قرار داده‌اند، در خصوص مفهوم خلاقیت، شیوه‌های پرورش و ویژگی­های افراد خلاق، دارای یک­سری مفاهیم و راه­کارهایی هستند. لذا برای حلّ مسائل علمی و اجتماعی، روش‌هایی را ارائه می‌کنند، که در استفاد? هر چه بهتر از نیروهای ذهنی، فرصت­ها، استعدادها و توان افراد، یاری­رسانمان باشد. برای رسیدن به این هدف، توجه به بحث‌های نظری در مورد خلاقیت و فلسف? هر کدام از این نظریه‌ها، یک ضرورت تلقّی می‌شود و سپس باید برای رسیدن به هدف، به روش­های پرورش خلاقیت که در یک «نظام تربیتی پویا و خلاق» متبلور می‌شود، توجه خاصّی داشت.