ویژگی­های افراد خلاق

روان­شناسان از دیرباز به ویژگی­های فردی و شخصی علاقه­مند بودند. که برخی افراد را قادر می‌ساخت تا بیش از دیگران خلاقیت نشان دهند. این ویژگی­ها مانند: کنجکاوی، غیرمعمول بودن، تک­رو، انعطاف­پذیر، مخاطره­پذیر، خیال­پرداز و ناهم­رنگ از ویژگی­هایی هستند که تابع عواملی مانند هوش و شخصیت افراد می‌باشند که به عنوان عوامل فردی یا ویژگی افراد خلاق نامبرده می‌شوند. اما آن­چه در نوشتار حاضر به عنوان ویژگی­های افراد خلاق مورد بررسی قرار می‌گیرد، ویژگی­های کلّی می‌باشد که نسبتاً در هم? افراد خلاق به صورت مشترک وجود دارد و نگرش افراد خلاق را نسبت به مسائل موجود و روابط بین پدیده‌ها، مورد بررسی قرار می‌دهد.

- «آشنایی­زدائی» و «استغراق»: گاردنر با بررسی هفت شخصیت خلاق قرن حاضر: انیشتین فروید، گاندی، ت س. الیوت، استرا وینسکی، پیکاسو و مارتا گراهام، در بیان ویژگی­های آنان اظهار می‌دارد:

شخص خلاق، دو تمایز با هم­ستیز دارد. یکی مورد سئوال قرار دادن هر پیش­فرض و انکار شیوه‌های معمول تفکّر و دیگری به کمال پرداختن به موضوعی خاص، کاوشی نظام‌دارتر، جامع‌تر و ژرف‌تر دربار? آن به طریقی که کسی تاکنون به آن حد، دست نیافته است. (خسرو نژاد به نقل از گاردنر 1386:16)

همان­گونه که پیداست، ویژگی اول بیان­گر: «آشنایی­زدائی» و ویژگی دوم بیان­گر «تعمیق و استغراق» می‌باشد. در «آشنایی‌زدائی»، فرد خلاق با انکار و شیوه‌های معمول و رایج، راهی نو و غیرمعمول را انتخاب می‌کند و با استفاده از ویژگی­های دوم به بررسی موضوعی به صورت جامع، کامل و ژرف می‌پردازد که تاکنون کسی به صورت مذکور به این چنین بررسی نپرداخته است.

- «پس­نشینی» و «استفهام»: نلر در اثر بسیار خوب خود به نام هنر، علم خلاقیت، بحث‌هایی عمده را در مورد فرایند ذهنی آفرینش­گر آورده است و کنش آفرینش را مورد بررسی قرار داده است. وی علاوه بر مفهوم «استغراق»، دو مفهوم «پس­نشینی» و «استفهام» را از ویژگی­های افراد خلاق بر می‌شمارد و «استغراق» را به معنای تمرکز شدید و طولانی بر موضوع خاص می‌داند و آن­را موجب شادی تخیّل و آزاد­سازی فکر می‌داند.

همین مؤلف می‌گوید: تمرکز شدید بر روی موضوع خاص، ممکن است فکر فرد را محدود سازد و مانع آفرینش­گری شود. مؤلف مذکور بر این باور است که فرد خلاق باید «... به انداز? کافی از کار خود پس نشیند تا کار خود را از دور ببیند، به طوری که بتواند با او حرف برند.» این مؤلف به طور ضمنی اشاره می‌کند که این پس‌نشینی، نوعی استقلال به رأی را به همراه دارد. وی استفهام را، آرایش مجدد تجربه‌ها دانسته است و می‌گوید «به عنوان یک قاعده، مردم اتفاقات نادر را بیش­تر مورد سئوال قرار می‌دهند، تا حقایقی را که با آنها آشنایی دارند. بنابراین برای اندیشیدنی خلاقانه، بایستی بتوانیم به آن­چه که کاملاً برایمان بدیهی است از نو نظر افکنیم.» (نلر 7-369:66) در همین زمینه، خسرو باقری در مقاله‌ای تحت عنوان «تعلیم و تربیت از منظر پست مدرنیسم» می‌گوید که وظایف معلم در ارتباط با فراگیر، سه وظیف? عمده می‌باشد تا بتواند افرادی خلاق پرورش دهد. این وظایف به نوعی از ویژگی­های افراد خلاق به شمار می‌رود که به نظر می‌رسد هم­پوشی بسیاری با ویژگی­های افراد خلاق از نظر نلر (استغراق، پس­نشینی و استفهام) دارد. وی می‌گوید: فراگیر باید به سه صورت با یک متن مواجه شود:

الف: «خواندن در درون متن»، در این مرحله، فرد به عنوان یک خواننده متن را می‌خواند و اطلاعات آن را درک می‌کند؛

ب: «خواندن بر فراز متن»، در این قسمت فرد به ورای متن می‌رود و آن را تفسیر می‌کند؛

ج: «خواندن از موضوع مخالف»، در این مرحله فرد متن را از موضوع مخالف می‌خواند و مفروضاتی را که در مرحل? دوم به دست آورده است، مورد سئوال و بازپرسی قرار می‌دهد. (پروار، حمیدرضا به نقل از باقری 7-1381:86). به نظر می‌رسد که فعالیت «الف» همپ­وشی با «استغراق»، فعالیت «ب» هم­پوشی با «پس­نشینی» و فعالیت «ج» هم­پوشی با «استفهام» در ویژگی­های مورد نظر نلر دارد. نلر اعتقاد دارد که «آرایش مجدد» که در استفهام مورد نظر است اساساً از دانش موجود سرچشمه می‌گیرد. «چنین آرایشی، نمایان­گر رابطه‌ای متقن میان واقعیت‌هایی است که قدرت­های شناخته شده‌ای است، اما به غلط، با یکدیگر بیگانه تلقی شده‌اند.» (نلر 1369:5) هم­چنین به نظر می‌رسد که مفهوم آرایش مجدد دانش، هم­پوشی بسیاری با آن­چه مک لید و کراپلی تحت عنوان «ارتباط خلاقانه» مطرح می‌کنند و آن را از فعالیت­های کلامی می‌دانند که برای پرورش خلاقیت مؤثر است و در بیان آن می‌گویند:

ارتباط خلاقانه، روشی است برای اتصال عناصری که به نظر نمی‌رسد به هم تعلق داشته باشند. در اصل عمده این­گونه تفکر «آشنا ساختن آن­چه بیگانه می‌نماید» و «بیگانه ساختن آن­چه آشنا جلوه می‌کند» است. معنای این امر آن است که به اشیاء یا فرایندهای کاملاً آشنا، طوری نگریسته شود که گویی در واقع معلوم نیست آنها به چه کار می‌آیند. (مک لید وکراپلی 1-1989:170)

- «رهایی از دانستگی»: کریشنا مورتی در اثر خویش با عنوان «رهایی از دانستگی» کلیه یادگیری‌های قبلی را نوعی شرطی­شدن تلقّی کرده و شرط رسیدن به حقیقت را، آزادکردن ذهن از یادگیری­های یاد شده و ارتباط بی­واسط? ذهن با طبیعت و یا موضوع مورد مطالعه، به طور کلّی می‌داند. «رهایی از دانستگی» موجب پیوند آفریننده با آ­نچه که «هست» می‌گردد و ارتباطاتی را که وجود داشته ولی تاکنون ناشتاخته مانده را کشف می‌نماید. در همین راستا استاد مطهری در کتاب مسئله شناخت، یکی از موانع شناخت را تعصّب می‌داند و در اثر مذکور اشاره می‌نماید که:

انسان، طوری آفریده شده است که اگر روح انسان از نظر عاطفی رنگ به خصوصی داشته باشد، نمی‌تواند حقایق را آن­چنانکه هست ببیند، بلکه مطابق آن رنگ می‌بیند. (مطهری 1374:133)

چه زیبا می‌فرماید علی(ع): «مَن عَشِقَ شَیئاً اَعشی بَصَرَهُ وَ اَمرَضَ قَلبَهُ». (نهج‌البلاغه، خطب?107)

احتمالاً بر مبنای چنین درکی از آفرینش می‌باشد که برخی از متفکّرین به دوران کودکی اصالت بخشیده‌اند و آن را دوره‌ای می‌دانند که کودک فارغ از تعصّبات و رهایی از دانش‌های موجود به آفرینش­گری دست می‌زند. کودک با هم? جهان ناآشناست و هیچ‌گونه آگاهی قبلی به پدیده‌ها ندارد و در برخورد با آنها هر بار سئوالی تازه می‌پرسد، و متّکی بر کنجکاوی ذاتی خود، به دنبال کشف پاسخ می‌رود. پیاژه، پدر علم روان­شناسی، تحوّلی در پاسخ به این سئوال که آیا ما می‌توانیم به گونه‌ای دائم و تا زمان مرگ به صورت نظام باز باقی بمانیم؟ اظهار می‌دارد که «این آرمانی است که من شخصاً سعی می‌کنم بدان نائل گردم. یعنی کودک ماندن تا پایان زندگی. کودکی، عالی‌ترین دور? خلاقیت است» (برنگیه:1358:199) هم­چنانکه آلبرت اینشتین در پاسخ به این سئوال که چگونه به نظری? نسبیت دست یافته است می‌گوید: «از خود سئوال کودکانه پرسیدم و سپس به دنبال پاسخ رفتم.» (خسرو نژاد 1382:163) با ویژگی­ها و شرایطی که باید یک نظام تربیتی برای پرورش‌دهند? فراگیر فراهم آورد تا افرادی خلاق پرورش دهد، حال این سئوال مطرح است که چه نوع تعلیم و تربیتی با چه روش‌هایی نیاز است تا افراد خلاق برایند یک نظام تربیتی باشد؟ در قسمت‌های بعد به این موضوع می‌پردازیم و آن را مورد ملاحظه قرار می‌دهیم.